კონსტანტინე ბალმონტი

["ვეფხისტყაოსანი" არის]... პოეტური სალოცავი ყოველი ქართველისა ... ესაა სიყვარულის საუკეთესო პოემა, რომელიც კი ოდესმე შექმნილა ევროპაში, სიყვარულის ცისარტყელა, ზეცისა და მიწის შემაერთებელი ცეცხლოვანი ხიდი
როგორ ჰომეროსი არის ელადა, დანტე - იტალია, შექსპირი - ინგლისი, კალდერონი და სერვანტესი - ესპანეთი, ისე რუსთველი საქართველოა. ყოველი ამ უკვდავი სახელთაგანი არა მარტო სახელია მარადიული დიდებით ამაღლებული პოეტისა, არამედ შარავანდედით მოსილი სული, რომელმაც შეძლო განესახიერებინა სულიერი საუნჯე მთელი ერისა

ხომლელი (რომანოზ ფანცხავა) 

1895 წელს ჩვენში ყოველთვიური ჟურნალი "მოამბის" გამოჩენისთანავე მის ფურცლებზე დაიწყო კრიტიკა "ვეფხისტყაოსნისა", რომელიც ეკუთვნოდა ალექსანდრე სარაჯიშვილის ნიჭიერ კალამს...
კრიტიკოსი იგონებს 1883 წელს იონა მეუნარგიას თაოსნობით შემდგარ კომისიას, რომელიც "ვეფხისტყაოსნის" ტექსტის
აღსადგენად და შესასწორებლად იყო მოწვეული. საქართველოს თითქმის ყველა ცნობილმა მწერალმა და ქართული ენის ზედმიწევნით მცოდნემ მხურვალე მონაწილეობა მიიღო ამ კომისიის შრომაში, რომელიც ღირსეულადაც დაგვირგვინდა ამ ნაწარმოების მდიდრული გამოცემით, გიორგი ქართველიშვილის საფარით. ამ კომისიამ "ვეფხისტყაოსნის" თვრამეტი ხანა გამოაცხადა ყალბად.
...
საქართველოში, კათოლიკე მისიონერების გარდა, მოქმედებდნენ სხვა ძალებიც ქვეყნის კულტურულად დაწინაურებისათვის. ეს ძალები თვითონ ქართველები იყვნენ, რომელნიც დამოუკიდებლად ცდილობდნენ სამშობლოს გაევროპელებას. საქმე ისაა, რომ საქართველოს ტრადიციაც უწყობდა ხელს დამოუკიდებელი ლიტერატურული მუშაობა ეწარმოებინა. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ შოთა რუსთაველმა ისეთი დიდი შემოქმედებითი სული ჩაბერა საუკუნეთა მთელ წყებას, რომ ქართველი ერის პროგრესულ ადამიანებს სამუდამოდ გზა გაუკაფა ახალი და ახალი ჰორიზონტებისაკენ. ` ვეფხისტყაოსანი~ მორალური და სულიერი იდეალებით გაცილებით მაღლა დგას მისი დროის აღმოსავლეთის საუკეთესო პოეტურ ნაწარმოებებზე, მისი ღირსება მხოლოდ ის კი არ არის, რომ ასახავს თანამედროვეობას მთელი სიღრმე-სიგანით, არამედ ისიც, რომ შეუნელებლად მოუწოდებს განსრულების მაღალი მიზნისაკენ.

სარგის კაკაბაძე 

"ვეფხისტყაოსნის" სიუჟეტი წარმოშობილი უნდა იყოს ქართულ ნიადაგზე, როგორც ორიგინალური შემოქმედების ნაყოფი. ეს სიუჟეტი, პროზაული თხრობის სახით ჩამოყალიბებული, შეიძლება წარმომდგარიყოს, თუ მივიღებთ მხედველობაში მასში ხვარაზმშაჰის შესახებ გლოსის ჩაქსოვის ფაქტს და აგრეთვე ნესტან-დარეჯანის შესახებ თხრობის განვითარებაში ულუ-დავითის ტრაგიკულ ბედთან პარალელიზმს, არა უადრეს მე-13 საუკუნის ნახევრისა, _ 1250-1260 წლებისა. პროზაული თხრობა შემდეგ "პოვნილ" იქმნა და პოემისათვის გამოყენებული სარგის თმოგველის მიერ დავით მეფის დროს. ამ დავით მეფეს მიუძღვნა სარგისმა თავისი პოემაც (დავითის ქართველთ მეფის, – ვარიანტით: "ქართველთა ღვთისა დავითის – ვის მზე მსახურებს სარებლად. ესე ამბავი გავლექსე მე მათად საკამათებლად"). პროზაული სიუჟეტი გამოყენებული იყო იმდენად, რამდენადაც ეს პოეტის მიერ მხატვრული მთლიანობის თვალსაზრისით საჭიროდ მიჩნეული იქმნა, ე.ი ვიდრე ავთანდილის და თინათინის ქორწილის შესახებ ამბამდის და, გარდა ამისა, მოთხრობამდის ტარიელის და ნესტანდარეჯანის ქორწილის შესახებ.