"ვეფხისტყაოსანი" ავტორისეული სათაურია. ამას მოწმობს პოემის ყველა ცნობილი ნუსხა, რომლებშიც იგი გადამწერთა მიერ წარმოდგენილია აღწერითი ფორმით.
"ვეფხისტყაოსანი" სამიჯნურო-სარაინდო თხზულებაა. რომანტიკული პოემა და უნდა ვაღიაროთ, რომ, ამ ტიპის პოემათა დასათაურების პრინციპისა და ტრადიციის პოზიციიდან, ის აშკარა ანომალიაა.
რომანტიკული პოემის საგანი მიჯნურობის (სიყვარულის) ისტორიაა, რაც თავისთავად გულისხმობს ორი მოპირისპირე სქესის პერსონაჟის, შეყვარებული ქალ-ვაჟის არსებობას. სწორედ სახელები ფიგურირებენ ნაწარმოების სათაურში, უფრო ზუსტად, ნაწარმოების სათაური მათი სახელებისგან შედგება: სპარსული ლიტერატურა "ვისი და რამინი", ნიზამი (1141-1209) "ხოსროვი და შირინი", ქართული ლიტერატურა - თეიმურაზ I (1589-1663) "იოსებ-ზილიხანიანი", ხალხური "აბესალომ და ეთერი"... ფრანგული ლიტერატურა კრეტიენ დე ტრუა (XII ს. მეორე ნახევარი) "ერეკი და ენიდა", ხალხური (XIII ს. დასაწყისი) "ოკასენი და ნიკოლეტი", გერმანული ლიტერატურა - გოტფრიდ შტრასბურგელი (XII-XIII ს.ს.) "ტრისტანი და იზოლდა"... და ა.შ.
შეყვარებული წყვილის სახელების სათაურად გამოტანა რომანტიკული პოემის დასათაურების უნივერსალური და შეურყეველი პრინციპია შუა საუკუნეების ლიტერატურაში და ამით ის უპირისპირდება საგმირო-სარაინდო ეპოსს, რომელსაც ჰყავს ერთი გმირი, ვისი სახელიც, იმავდროულად, თხზულების სათაურიცაა.
რაკი "ვეფხისტყაოსანი" ავტორისეული სათაურია, ხოლო "ვეფხისტყაოსანი" რომანტიკული პოემაა, სამიჯნურო-სარაინდო თხზულება (და არა საგმირო-სარაინდო), არის აუცილებლობა აიხსნას მიზეზი რუსთველის მიერ შუა საუკუნეებში საყოველთაოდ დამკვიდრებული ტრადიციის უარყოფისა.
რატომ უწოდა შოთა რუსთველმა თავის პოემას "ვეფხისტყაოსანი" და არა "ტარიელი და ნესტან-დარეჯანი"?!
გენიალური სპარსელი პოეტის ნიზამი განჯელის რომანტიკულ პოემაში "ლეილი და მაჯნუნი" არის ერთი, სემიოტიკის პოზიციიდან განსაკუთრებით საყურადღებო ეპიზოდი:
გარდაცვლილი მამის დატირების შემდეგ მაჯნუნი კვლავ უდაბნოს დაუბრუნდა და ერთხელ, ხეტიალისას ნახა ერთგულების კალმით შექმნილი "ლეილი [და] "მაჯნუნი" ერთად დაწერილი. ფრჩხილები კრა და ის ვარაყი (ფურცელი) დახია, თვითონ (ე.ი. მისი სახელი "მაჯნუნი" - მაგალი თოდუა) დარჩა და ამხანაგი გააფუჭა (წაშალა).
[ამისმა] შემხედვარეებმა ჰკითხეს: რა გონიერებაა (რა შეხედულებაა, მოსაზრებაა) რომ ორისაგან ერთი [ქრება, მეორე კი] რჩება.
უპასუხა: სჯობს, თუ რაყამი უგულებელყოფილი იქნება, ჩვენ ორისგან ერთი რაყამი იავარ იქნება და მხოლოდ ერთი დარჩება.
გარდაცვლილი მამის დატირების შემდეგ მაჯნუნი კვლავ უდაბნოს დაუბრუნდა და ერთხელ, ხეტიალისას ნახა ერთგულების კალმით შექმნილი "ლეილი [და] "მაჯნუნი" ერთად დაწერილი. ფრჩხილები კრა და ის ვარაყი (ფურცელი) დახია, თვითონ (ე.ი. მისი სახელი "მაჯნუნი" - მაგალი თოდუა) დარჩა და ამხანაგი გააფუჭა (წაშალა).
[ამისმა] შემხედვარეებმა ჰკითხეს: რა გონიერებაა (რა შეხედულებაა, მოსაზრებაა) რომ ორისაგან ერთი [ქრება, მეორე კი] რჩება.
უპასუხა: სჯობს, თუ რაყამი უგულებელყოფილი იქნება, ჩვენ ორისგან ერთი რაყამი იავარ იქნება და მხოლოდ ერთი დარჩება.
როცა მიჯნურს კაცი გაჩხრიკავს, სატრფო მისგან გარეთ გამოედინება.
(ე.ი. მიჯნურში სატრფოა ჩადებული - მაგალი თოდუა).
უთხრეს: რატომაა, რომ ამაში ის დაკნინებულია (დახეულია), შენ კი თვალსაჩინოდ ხარ. უპასუხა: ჩემთვის (ჩემი აზრით) კარგი არაა, რომ მე გულად ქცეული ტვინად ვიქცე, ის კი - კანად.
სჯობს, მე სატრფოს ნიღაბი ვიყო.
ან ტვინის ირგვლივ კანი ვიყო.
ნიზამი მაჯნუნის საქციელითა და მსჯელობით შემდეგი თეორიის მანიფესტაციას ახდენს: სახელი არის ნიშანი, აღმნიშვნელი, რომელსაც გააჩნია აღსანიშნი (+პიროვნება ან - პიროვნება), ორი (სხვადასხვა) სახელის ანუ ორი (სხვადასხვა) ნიშნის არსებობა გულისხმობს ორი აღსანიშნის არსებობასაც, მაგრამ თუ ორი აღსანიშნი შეერთდება და იქცევა ერთად, მაშინ ამ გაერთიანებული, ერთად ქცეული აღსანიშნისთვის ორი აღმნიშვნელი ზედმეტია და ორიდან მხოლოდ ერთი ნიშანი (სახელი) უნდა დარჩეს. ორი სახელიდან, როდესაც ისინი ორ თანაბარ ოდენობას, ამ შემთხვევაში, ორ სატრფოს აღნიშნავენ, სიყვარულის ძალის ზემოქმედების შედეგად ერთარსად ქცევის შემდეგ რომელს უნდა მიენიჭოს ამ ახალი ოდენობის გამოხატვის ფუნქცია და რატომ? რა უპირატესობა აქვს მაჯნუნის სახელს ლეილის სახელთან შედარებით? რატომ შლის მაჯნუნი ლეილის სახელს და ტოვებს მხოლოდ თავისას, როგორც ლეილის სახელის შემცველს და მაგულისხმებელს? რატომ თვლის ის თავის სახელს სიყვარულით ერთარსად ქცეული ხილული ოდენობის აღნიშვნისათვის საკმარისად, რაკი სიყვარული თავისი არსით ბინარულია და მხოლოდ ლეილის არსებობა აქცევს მაჯნუნს სატრფოდ, ასევე მხოლოდ მაჯნუნის არსებობა აქცევს სატრფოდ ლეილისას, ასევე ლეილის სახელიც უნდა გულისხმობდეს მაჯნუნისას. ასეთი ტოლობის არსებობის შემთხვევაში კი, ვერცერთი ამ ნიშანთაგან ცალცალკე ვერ დაფარავს მეორეს და ვერ აიღებს თავის თავზე ფუნქციას, გამოყენებულ იქნას ამ ბინარული ოპოზიციის საერთო აღმნიშვნელად (ნიშნად). ლეილის ფუნქციურად შესატყვისი ნიშანი (სახელი) მაჯნუნისა არის ყაისი (//კაისი), სახელი, რომელიც მას, ისევე როგორც ლეილის, მისცეს დაბადებისას. ყაისს (//კაისს) ახალი ნიშანი (სახელი) მიეცა სწორედ ლეილის გამო, ლეილის სიყვარულით შეპყრობილობის ("მაჯნუნ" - არაბულად ხომ სწორედ შეპყრობილს, შმაგს ნიშნავს) აღმნიშვნელად და ეს ახალი ნიშანი უკვე შეიცავდა იმ ფუნქციას, რომელსაც მოკლებული იყო ყაისი (//კაისი) - ლეილის მეტრფისა და სატრფოს ფუნქციას.
ნიშანთა იგივე თეორია უდევს საფუძვლად "ვეფხისტყაოსანს", როგორც სათაურს. ტარიელი და ნესტან-დარეჯანი ფუნქციურად ერთგვარი ნიშნებია (სახელებია), ისევე როგორც ყაისი (// კაისი) და ლეილი, ხოლო მაჯნუნის, როგორც ნიშნის (სახელის) ფუნქციური შესატყვისი რუსთველის პოემაში ვეფხისტყაოსანია.
ვეფხისტყაოსანი არის ტარიელისა და ნესტან-დარეჯანის ერთდროულად მგულისხმებელი ნიშანი (სახელი), რომელიც როგორც გარსი, ისე მოიცავს ბირთვს და წარმოადგენს სიყვარულის ძალის ზემოქმედებით ერთარსად ქცეული ორი აღსანიშნის სრულიად მომცველ ერთ აღმნიშვნელს, სწორედ ამიტომ არის იგი გამოტანილი პოემის სათაურად.
ტარიელი ასე უხსნის ავთანდილს თავის ვეფხისტყაოსნობას:
"რომე ვეფხი მშვენიერი სახედ მისად დამისახავს,
ამად მიყვარს ტყავი მისი, კაბად ჩემად მომინახავს";
ნესტან-დარეჯანისადმი სიყვარულმა აქცია ტარიელი ვეფხისტყაოსნად, ისევე როგორც ლეილისადმი სიყვარულმა აქცია ყაისი (// კაისი) მაჯნუნად.
ამად მიყვარს ტყავი მისი, კაბად ჩემად მომინახავს";
ნესტან-დარეჯანისადმი სიყვარულმა აქცია ტარიელი ვეფხისტყაოსნად, ისევე როგორც ლეილისადმი სიყვარულმა აქცია ყაისი (// კაისი) მაჯნუნად.
ამიტომ მაჯნუნი გულსხმობს ლეილის (და ცხადია, ყაისსაც) მაგრამ არა პირიქით, და ვეფხისტყაოსანი გულსხმობს ნესტანდარეჯანს (და ცხადია, ტარიელსაც), მაგრამ არა პირიქით.
გენიალურმა რუსთველმა თავის შედევრს უწოდა არა "ტარიელი და ნესტან-დარეჯანი", არამედ "ვეფხისტყაოსანი" ნიშანთა იმავე თეორიაზე დაყრდნობით, რომელიც ნიზამის პოემაში ასეთი მწყობრი სისტემის სახით იქნა გადმოცემული, მაგრამ პარადოქსია, რომ გენიალურმა ნიზამიმ თავის შედევრს არ უწოდა "მაჯნუნი", თუმცა სწორედ ასეთი სათაურის ჭეშმარიტება და კანონზომიერება დაამტკიცა მასშივე.
სიუჟეტი
"ვეფხისტყაოსნის" სიუჟეტის თანახმად სიყვარული წარმოიდგინება, როგორც ერთგვარი კიბე, რომლის პირველს საფეხურზე დგას პიროვნება (მე), ხოლო უკანასკნელ საფეხურზე ღმერთი. ამაღლება პიროვნებიდან (მე-დან) ღმერთამდე და მასთან ზიარება (შერწყმა) ხდება იერარქიულად მკაცრად დიფერენცირებულ საფეხურებზე გადაადგილებით.
სიყვარულის კიბის პირველ საფეხურზე დგას ადამიანის სიყვარული საკუთარი თავისადმი, როგორც სავალდებულო პირობა. ღმერთმა შექმნა ადამიანი ხატად და მსგავსად თავისად და ღვთის ქმნილებებს "ღვთის სიყვარული იმით გამოგვეცხადა, რომ ღმერთმა მოავლინა წუთისოფელში თავისი მხოლოდშობილი ძე, რომ მისით ვიცოცხლოთ" და რა უფლება აქვს ადამიანს, არ უყვარდეს თავისი თავი, როდესაც პირველად იგი ღმერთმა შეიყვარა, როდესაც ქრისტემ თავისი ჯვარცმითა და სისხლით გამოისყიდა ადამიანის ცოდვები.
სიყვარულის უფრო მაღალ მეორე საფეხურზე დგას ადამიანის სიყვარული იმ ადამიანებისადმი, ვინც მას არ აურჩევია, ვინც მან ღვთისაგან მიიღო (დედა-მამა, და-ძმა...) და რომელთა სიყვარულიც მისთვის სავალდებულოა და თანაც სავალდებულოა იმავე დონეზე, რა დონეზეც საკუთარი თავისა: "გიყვარდეს მოყვასი შენი, ვითარცა თავი შენი". ეს საფეხური უდებს საზღვარს საკუთარი თავისადმი სიყვარულსაც – ის არ უნდა აღემატებოდეს მოყვასის სიყვარულს. პირველი საფეხურის გარეშე კიბე საერთოდ ვერ იარსებებს: `თუ ჩემი მე ზიზღის ღირსია, მაშინ პრინციპი – გიყვარდეს მოყვასი შენი, ვითარცა თავი შენი – სასტიკ ირონიად იქცევა" (პოლ. ვალერი).
პირველი საფეხურის თავისებურება იმაში მდგომარეობს, რომ მისი გაწირვა, სხვა საფეხურებისათვის მისი მსხვერპლად შეწირვა, შეუძლია კეთილშობილ ადამიანს. სიყვარულის კიბის ეს მეორე საფეხური მარკირებულია სისხლის ერთობით, სისხლისმიერი ნათესაობით.
ქრისტიანობის მიერ ეს მცნება აღიარებულია მეორე უდიდეს მცნებად ღვთის სიყვარულის შემდეგ. სიყვარულის კიბის მომდევნო, მესამე საფეხურზე დგას სიყვარული მოპირდაპირე სქესისადმი (ტრფობა, მიჯნურობა) _ როდესაც პიროვნება დედამიწის მოსახლეობის სქესობრივი ნიშნით გადიფერენცირებული ორი ნახევრიდან ერთ-ერთში საკუთარი ნებითა და გემოვნებით ირჩევს ერთ არსებას (მოპირდაპირე სქესის პიროვნებას) – სატრფოს – "ამიტომაც მიატოვებს კაცი დედ-მამას და მიეწებება თავის დედაკაცს, რათა ერთხორცად იქცნენ".
სიყვარულის კიბის ამ, მესამე, საფეხურზე მარკერი ხორციელი შერწყმისაკენ სწრაფვაა ("ვეფხისტყაოსანში", "პირველ, ნდომა სიახლისა, სიშორისა ვერ-მოთმენა").
ეს სიყვარულის კიბის პირველი არჩევითი საფეხურია.
მომდევნო, კიდევ უფრო მაღალ, მეოთხე საფეხურზე დგას სისხლისა და სქესისგან დამოუკიდებელი სიყვარული (მეგობრობა, მოყვრეობა) – როდესაც პიროვნება დედამიწის, ამჯერად უკვე, მთელი მოსახლეობიდან ნებაყოფლობით ირჩევს მეორე პიროვნებას _ მეგობარს (მოყვარეს "ვეფხისტყაოსანში": "ვინ მოყვარესა არ ეძებს, იგი თავისა მტერია").
სიყვარულის ამ, მეოთხე საფეხურზე მარკერი სულიერი ერთობისკენ სწრაფვაა ("ვეფხისტყაოსანში": "მე იგი ვარ,
ვინ სოფელსა არ ამოვჰკრეფ კიტრად ბერად, ვის სიკვდილი მოყვრისათვის თამაშად და მიჩანს მღერად".
შენიშვნა: ცხადია, სულიერი მომენტი არც წინა საფეხურებზე გამოირიცხება, თვით სისხლისმიერი ნათესაობის დროსაც, მაგრამ აქ ლაპარაკია საფეხურებზე ამაღლების კვალდაკვალ სულიერი მომენტის პროგრესირებად დომინანტურობაზე.
ასე მაღლდება ადამიანი ღმერთამდე. ხოლო ქრისტიანობის მიხედვით, "ღმერთი სიყვარულ არს". რუსთველის მიერ
მოციქულთა დამოწმებით ნათქვამი: "სიყვარული აღგვამაღლებს" სწორედ სიყვარულის ამ სიმბოლურ კიბეზე ზეაღსვლას გულისხმობს. მაგრამ თუ პიროვნების (ადამიანის) ამაღლება კიბეზე ხდება ქვემოდან ზემოთ – საკუთარი თავიდან ღმერთისკენ, ე.ი. იერარქიულად უფრო დაბალი დონის საფეხურიდან უფრო მაღლისკენ, სამაგიეროდ, დახმარება ხორციელდება ზემოდან ქვემოთ.
არაბეთის მეფე როსტევანს ვეფხისტყაოსანი მოყმის ნახვის შემდეგ უჩნდება პრობლემა. ეს მისი პირადი, ე.ი. პირველი საფეხურის პრობლემაა. როსტევანი კარგავს სიმშვიდეს, სილაღეს, სულიერ წონასწორობას. იგი უძლურია, თავად გადაწყვიტოს საკუთარი პრობლემა.
"ვეფხისტყაოსნის" სიყვარულის კიბის მომდევნო, მეორე საფეხურზე დგას როსტევანისა და თინათინის (მამა-შვილის) სიყვარული.
"ვეფხისტყაოსნის" სიყვარულის კიბის მომდევნო, მეორე საფეხურზე დგას როსტევანისა და თინათინის (მამა-შვილის) სიყვარული.
როსტევანის პრობლემის გადაწყვეტას ითავებს მისი ასული თინათინი (დაკავშირებული მასთან მეორე, ე.ი. ზემდგომი საფეხურის სიყვარულით), ვისთვისაც მამაშვილურმა სიყვარულმა მამის პრობლემა მათ საერთო პრობლემად აქცია. მაგრამ პრობლემა ამ საფეხურზეც გადაუჭრელია.
სიყვარულის კიბის მომდევნო, მესამე საფეხურზე დგას თინათინისა და ავთანდილის სიყვარული. თინათინი, რომელსაც როსტევანის პრობლემის გადასაჭრელად, თავის მხრივ, ასევე სჭირდება დახმარება, მიმართავს ზემდგომ, მესამე საფეხურს, რომლის ჩაურევლად მამა-შვილისათვის სიმშვიდისა და ბედნიერების დაბრუნება შეუძლებელი იქნება – ეს კი უკვე, როგორც ვთქვით, თინათინისა და ავთანდილის სიყვარულის საფეხურია. ავთანდილი იწყებს მოქმედებას თინათინის დასახმარებლად, მიდის უცხო ყმის, "ვეფხისტყაოსნის" (ტარიელის) საძებრად, პოულობს მას და იგებს მის ამბავს, რითაც ახერხებს კიდეც სიყვარულის კიბის ქვედა საფეხურების პრობლემის
გადაჭრას.
თინათინისა და ავთანდილის სიყვარულის საფეხური ეხმარება თინათინისა და როსტევანის სიყვარულის საფეხურს, ხოლო თინათინისა და როსტევანის სიყვარულის საფეხური ეხმარება, თავის მხრივ, როსტევანის საკუთარი თავისადმი სიყვარულის საფეხურს _ არაბეთის მეფე იბრუნებს სულიერ სიმშვიდესა და სილაღეს.
მაგრამ ამავე მესამე საფეხურზე, რომელზეც დგას თინათინისა და ავთანდილის სიყვარული, დგას სხვა შეყვარებული წყვილიც: ტარიელი და ნესტან-დარეჯანი, რომელთა პრობლემის გადაწყვეტა მათ საფეხურზე და მათი ძალებით შეუძლებელია.
და აი, მათ საშველად მოდის ზემდგომი, მეოთხე საფეხური, რომელზეც დგას ავთანდილისა და ტარიელის (აგრეთვე
ფრიდონის) სიყვარული (მეგობრობა), სიყვარულის კიბის ეს მაღალი საფეხური, ცხადია, ახერხებს ქვედა საფეხურის პრობლემის გადაჭრას, უფრო სწორად, პრობლემისა: ჯერ მეოთხე საფეხურზე მყოფი ავთანდილი დაეხმარება ტარიელს მესამე საფეხურის პრობლემის გადაწყვეტაში, შემდეგ მათი როლები შეიცვლება და უკვე მეოთხე საფეხურზე მყოფი ტარიელი გადაუწყვეტს ავთანდილს მესამე საფეხურის პრობლემას.
ყოველივე ამის განხორციელებაში "ვეფხისტყაოსნის" პერსონაჟებს ეხმარება ღმერთი – ამ კიბის მიზეზიც და მიზანიც ერთდროულად.
ყოველივე ამის განხორციელებაში "ვეფხისტყაოსნის" პერსონაჟებს ეხმარება ღმერთი – ამ კიბის მიზეზიც და მიზანიც ერთდროულად.
რუსთაველთან ამაღლებადი სიყვარულის ქრისტიანული კონცეფციის ინტერპრეტაცია ორიგინალურია და სრულყოფილი, ის გამსჭვალავს მთელ ნაწარმოებს. "ვეფხისტყაოსნის" სიუჟეტი სიყვარულის კიბის ქრისტიანული იდეის გაცნობიერებულად და მიზანსწრაფულად გასიმბოლურებული რეალიზაციაა, რასაც მოწმობს მისი შედარება მაჰმადიანი ავტორის "ლეილი ვო მაჯნუნთან".
1936 წლის 25 მაისს თსუ სამეცნიერო სესიაზე აკად. კორნელი კეკელიძემ წაიკითხა მოხსენება რუსულ ენაზე "რუსთაველი და ნიზამი განჯევი" და ათზე მეტ შინაარსობრივ პარალელზე მიუთითა (მოხსენება მხოლოდ 1962 წელს გამოქვეყნდა). აკად. მაგალი თოდუამ ზემოხსენებულ მონოგრაფიაში, შეადარა რა ერთმანეთს "ვეფხისტყაოსნისა" და "ლეილი და მაჯნუნის" ფაბულათა ფუნქციები, დაასკვნა: "ლეილმაჯნუნიანის" ფაბულა მსგავსია "ვეფხისტყაოსნის" ფაბულისა. მსგავსია, მაგრამ მისი იდენტური არ არის".
აკად. მ. თოდუამ, ვ. პროპის მეთოდის თანახმად, "ვეფხისტყაოსნის" ფაბულა დაყო შვიდ ფუნქციად:
აკად. მ. თოდუამ, ვ. პროპის მეთოდის თანახმად, "ვეფხისტყაოსნის" ფაბულა დაყო შვიდ ფუნქციად:
I ფუნქცია: ქალსა და ვაჟს ერთმანეთი უყვართ.
II ფუნქცია: მშობლები ვაჟს ქალს არ ატანენ.
III ფუნქცია: ქალსა და ვაჟს ერთმანეთს ჩამოაშორებენ.
IV ფუნქცია: ვაჟი დაეძებს თავის სატრფოს.
V ფუნქცია: ვაჟი გაიცნობს კაცს, რომელსაც დახმარება შეუძლია.
VI ფუნქცია: დამხმარე მიაგნებს ქალისა და ვაჟის შეერთების საშუალებას.
VII ფუნქცია: შეყვარებულები შეერთდებიან.
მანვე "ლეილმაჯნუნიანის" ფაბულაში რვა ფუნქცია გამოყო:
VII ფუნქცია: მაჯნუნი გაურბის ლეილისთან ხორციელ კავშირს.
VIII ფუნქცია: შეყვარებულები შეერთდებიან იმით, რომ ამქვეყნიურ არსებობას შესწყვეტენ (ავტორის მისტიკური კონცეფციით სიყვარულის აპოთეოზი სწორედ ეს არის).
დასასრული
გრიგოლ რობაქიძე
საკვირველია: მთელი ქმნილება რუსთაველისა სხეულის სილამაზით არის აღძრული, მაგრამ მასში არ მოიძებნება არც ერთი ხაზმოსმა, სადაც იჭრებოდეს ცხოველური გრძნობა... რუსთაველის ინტუიციით სხეული არ არის უბრალო ხორცი: იგი ცოცხალი სახეა სულისა, იგი თვითონ ხილული სულია... ჭეშმარიტად განსაცვიფრებელია რუსთაველის მადლიანი შემოქმედი
ხელი... ფორმა რუსთაველის ქმნილებისა არ არის უბრალო "გალექსვა" უკვე ქმნილისა, არამედ შემოქმედი ენერგია გარდასაქმნელისა...
ყველა უფლება დაცულია. საიტის მასალათა გამოყენებისას, ბმულის მითითება სავალდებულოა
