მსოფლიოს მრავალ ხალხს და მათ შორის ქართველებსაც, ახასიათებთ წარმოდგენები მოკვდავი და აღდგენადი ღვთაებების შესახებ, რომლებიც ასახულია მითებსა და რიტუალებში და დაკავშირებულია ბუნების კვდომა-აღდგენასთან.
ღვთაებათა კვდომა-აღდგომა, როგორც მითებში, ასევე რიტუალებში სხვადასხვა ფორმით გამოიხატებოდა: ერთჯერადად (სტატისტიკურად) და ყოველწლიურად, ანუ პერიოდულად, სეზონთა ცვლის მიხედვით, მათი სიკვდილისა და გაცოცხლების, წასვლა-მოსვლის, მხოლოდ კვდომის ან მხოლოდ აღდგომის სხვადასხვა ვარიანტებით.
ღვთაებათა კვდომა-აღდგომის ციკლში შედის მითები და რიტუალები, რომლებშიც ასახულია ქალღვთაებათა გასვლა გარე სამყაროში (ქვესკნელში) და მამრობითი სქესის ღვთაებათა გამოხსნა-გაცოცხლება ან პირიქით _ მამრობითი სქესის ღვთაებათა (ან ღვთაების რანგში აყვანილ გმირთა) გასვლა (ქვესკნელში, სულეთში, ზღვის გადაღმა, "ქაჯავეთს", ბოროტ-ბნელ ძალებთან შესაბრძოლებლად) ქალღვთაებათა გამოსახსნელ-გასაცოცხლებლად.
ბერძნული მითის მიხედვით, სიყვარულისა და გაზაფხულის ქალღმერთი აფროდიტე (ფინიკიურ მითში _ ასტარტა) თავისი სატრფოს, ხის ქერქისაგან შობილი ადონისისთვის ჩადის ქვესკნელში და მას ზევსის დახმარებით იბრუნებს, რის შემდეგაც ადონისმა წლის მესამედი აფროდიტესთან უნდა გაატაროს, ამდენივე – ქვესკნელში, დანარჩენი კი – სადაც ინებებს.
ძველეგვიპტელთა უზენაესი ქალღმერთი, ცისა და მიწის ასული ისიდა გამწარებული გოდებს, მთელ დედამიწაზე დაეძებს ურჩხული სეთის (ან ტიფონის) მიერ დაგლეჯილი მეუღლის ოსირისის სხეულის ნაწილებს, აგროვებს და აერთებს. ოსირისი ცოცხლდება.
შუმერული მითის მიხედვით, ომისა და სიყვარულის ქალღმერთი ინანა ქვესკნელში ჩადის თავისი ქმრისა და სატრფოს დუმუზის გამოსახსნელად, ინანას კავზე დაკიდებენ, მისი დაბრუნება კი აუცილებელია, რადგან ჭკნება ბუნება და ბალახი აღარ ამოდის, ამიტომ დუმუზის მამა ინანას მხსნელებს გაუგზავნის, მათ სანაცვლოს მოსთხოვენ და ინანა თავად გასწირავს დუმუზის: "აჰა, ეს წაიყვანეთო"; მოგვიანებით დუმუზი თავს მაინც დაიხსნის, თუმცა ყოველწლიურად წლის ნახევარი ქვესკნელში უნდა გაატაროს.
თრაკიელი მგოსანი და მომღერალი ორფეოსი ქვესკნელში ეშვება, რათა მეუღლე, ნიმფა ევრიდიკე (რომელსაც ღმერთი არისტეოსი აედევნა, ბალახში გველმა უკბინა და ტანჯვით დალია სული) გააცოცხლოს, თავისი მუსიკით ისე ხიბლავს იქ მყოფთ, ევრიდიკეს უთმობენ ერთი პირობით – საიქიოს დატოვებამდე უკან არ უნდა მიიხედოს. ორფეოსი პირობას ვერ ასრულებს და მეუღლეს სამუდამოდ კარგავს. მითის ზოგი ვერსიით ორფეოსი იხსნის ევრიდიკეს.
შუმერთა (ასევე, ასირიელთა და ბაბილონელთა) სიყვარულის და ნაყოფიერების ქალღმერთი იშთარი (შუმერთა ინანას, ასურელთა ასტარტას და ბერძენთა აფროდიტეს ორეული) წყლის სახით ჩადის ქვესკნელში და ვეღარ ამოდის, მას იხსნის ერთგული მიჯნური ტამუზა (თამუზმა). ზემოთაღნიშნული მითებისა და ამ მითების შემქმნელ ხალხთა შესაბამისი რიტუალების მიხედვით ღვთაების ქვესკნელში ჩასვლა აღინიშნება გლოვითა და ბუნების ჭკნობით, ხოლო ამოსვლაზეიმით, ბუნების აყვავებითა და ფრინველთ გალობით.
ქართულ მითებში მხოლოდ მამრობითი სქესის ღვთაება (ან ღვთაების რანგში აყვანილი გმირი) გადის გარე სამყაროში ქალ- ღვთაების გამოსახსნელად. მაგალითად, ამირანის ეპოსში ამირანს ზღვის გაღმიდან მოყავს ყამარქალი, თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ღვთაების კვდომა-აღდგომის იდეას ატარებს ეპოსის სხვა ძირეული მომენტებიც: ამირანის ჩაყლაპვა ვეშაპის მიერ, ომში სიკვდილი და გაცოცხლება, მიჯაჭვა და ჯაჭვის ყოველწლიური განმტკიცება და სხვ.
აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ერთ-ერთი მითის მიხედვით ხახმატის წმინდა გიორგის ხატი (სხვა ვარიანტით, სხვა ხატებიც ან კოპალა, სხვადასხვა გმირების – იახსარის, მინდიას, ბაადურის, გახუა მეგრელაურისა და სხვათა თანხლებით) ყოველწლიურად მიდის "ქაჯავეთს" სალაშქროდ და იქიდან მოჰყავს ნაყოფიერებისა და სიყვარულის ქალღმერთი, "ღთის ნასახი" ქაჯის ქალი სამძიმარი (გადმოცემებით, სამძიმარი და ხახმატის წმინდა გიორგი მოდე-მოძმეა და მათ ერთად სცემენ თაყვანს, ამავე გადმოცემებით – სამძიმარი სასიყვარულო ურთიერთობებს ამყარებს ხორციელ მამაკაცებთან) და მოაქვს აღორძინებული ბუნების სიმბოლოები: ოქროს საცერი – ზეციურ ღვთაებათა ატრიბუტი, რითაც წვიმას ცრიან მიწაზე, ცხრაძალიანი ოქროს ფანდური და სხვ; მუსიკალური ინსტრუმენტები და საერთოდ გალობა-მუსიკა გაზაფხულის დადგომასა და ბუნების ძალების აღორძინებას უკავშირდება. (ქნარია ორფეოსის იარაღიც ევრიპიდეს გასაცოცხლებლად).
ღვთაებათა კვდომა-აღდგომის ორიგინალურ მოტივს ატარებს მთელი საქართველოსთვის დამახასიათებელი ადრესაგაზაფხულო ბერიკაობის რიტუალი, რომელშიც სექსუალური ატრიბუტებით აღჭურვილ ბერიკას კლავს დედოფლის (ანდროგინი მზის სიმბოლოს – ქალივით ჩცმული კაცის) მცველი არაბი ან თათარი ბერიკას დასტირიან, გაცოცხლებას სთხოვენ, ამასობაში დედოფალს იტაცებენ, როგორც კი დედოფლის გატაცების ამბავს გაიგებს, ბერიკა ცოცხლდება და დედოფალს იბრუნებს. რიტუალის მონაწილეები იწყებენ ზეიმს.
უნდა აღინიშნოს, რომ მსოფლიოს სხვა ხალხთა ანალოგიურად, ქართულ მითებსა და რიტუალებშიც ღვთაებათა კვდომააღდგომა მცენარეული სამყაროს შესაბამისი ფორმით გამოიხატება, კვდომა-მკვდარი, ხოლო აღდგომა-აყვავებული ბუნებით. მაგალითად, აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში თიბვისას "გვრინით" შესრულებული მთიბლური სიმღერებით, ხოლო მთის რაჭაში მკისას, "ღუღუნით" ნამღერ "ქორქალის" სახელწოდების მკის სიმღერებით, მოთქმით დასტირიან ჭაბუკ ღვთაებას – მოთიბულ ბალახსა და მოცელილ ყანას (ეგვიპტეში ამ ღვთაებას განასახიერებს პირველი ძნა, რომელსაც ყანაში მარხავენ და დასტირიან). მკვდარ ბუნებას იცილებდნენ აყვავებულის შესაგებებლად ჭიაკოკონობის ღამეს, თითქმის მთელ საქართველოში ქრისტიანულ აღდგომამდე დიდ ხუთშაბათს, ხოლო მესხეთ-ჯავახეთში-წითელ პარასკევს, ხმელი ტოტების, ფიჩხის, წალმის დაწვით. მესხეთჯავახეთში ცეცხლზე გადახტომისას ამბობდნენ: "ალული კუდიანებსაო, ჭიაჭუა გავყაროთო, ვარდი კონა გადმოვყაროთო, ალული ეშმაკებსაო".
ყვავილთა ფერადოვნება დამახასიათებელია მთელი რიგი საგაზაფხულო და საზაფხულო რიტუალებისთვისაც, ძირითადად, მცენარეული სამყაროსა და გარდაცვლილთა სულების ურთიერთობის ფორმით, რომლებიც, მართალია, ქრისტიანულ დღესასწაულებს ემთხვევა, მაგრამ მისი საფუძველი იმ რწმენა-წარმოდგენებიდან მოდის, რომელთა მიხედვითაც გარდაცვლილთა თაყვანცემული სულები ბუნების აღდგენად ძალებთან ურთიერთობის გამო ღვთაებათა რანგში განიხილებოდნენ და დადგენილ დღეებში – გარკვეულ სამეურნეო პერიოდში ცხადდებოდნენ სამზეოს, რის გამოც იმართებოდა დღესასწაულები.
თიბათვეში (ივნისში) ქრისტიანული ამაღლებიდან მე-10 დღეს, კვირას, სულთმოფენობას (ქრისტიანული ეკლესია ამ დღეს სულიწმინდის გარდმოსვლის დღეს აღნიშნავს), ქართლში უმზეოდ მოკრეფილ ყვავილებს საფლავებს დააყრიან, თან წყალს გადაასხამენ, კახეთში დილით ადრე გადიან სასაფლაოზე ყვავილებით (ვარდებით), მუხის კინწერითა (წვერით) და ხილის ტოტებით, საღამოს ისევ აგროვებენ ყვავილებს, კაკალს, ფშატს, აწყობენ გარეთ ან თონეში, დილით მიაქვთ სასაფლაოზე, აწყობენ საფლავებზე და წყალს გადაასხამენ. აღსანიშნავია, რომ სულთმოფენობის წინა შაბათს ვარდის შაბათს უწოდებენ. ვარდობის დღეობა ჰქვია 28 აგვისტოს სიონის ხატის ტყეში გამართულ სამების ხატობასაც. ამ დღეს დეკანოზი ასე ილოცება: "დიდება ჰქონდეს შენს ვარდის დღეობას, გაუმარჯოს რჯულსა საქრისტიანოსას, მიეცი მადლი და ბარაქა ჩვენს ნახნავ-ნათესს..." 19 აგვისტოს, ფერისცვალება დღეს, ქართლში ვენახში ბალახს გლეჯენ, სახეზე ისვამენ და ამბობენ, ფერი იცვალაო; კახეთში იღებენ შავგულიან თეთრ ყვავილს, თეფშზე გასრესენ, წყალს ასხამენ და გამოსულ წითელ სითხეს ყველას უსვამენ შუბლზე, თან ეუბნებიან: ფერი იცვალეო; გუდამაყარში ბალახს და ყვავილს მიიტანენ სახლში და ზამთრისთვის ახმობენ სამკურნალოდ; გიორგობის თვეში დათესილ ნიორს ამოიღებენ და ამბობენ: "მარიამობის თვეს ამომასწარი და გიორგობის თვეს ჩამასწარი"–ო. ვფიქრობთ, აღნიშნული გამონათქვამის საფუძველი მსგავსია სვანეთში, ადრესაგაზაფხულო მურყვამობის დღესასწაულზე, ფერხულის დროს რამდენჯერმე გამეორებული გამონათქვამისა: "ადრეკილა მოგვივიდა და წაგვივიდა", რომელიც ღვთაების მისვლა–მოსვლას ანუ კვდომა-აღდგომას ასახავს. ამასთან, მიუხედავად იმისა, რომ ბერიკაობის რიტუალში ყვავილებით არ მონაწილეობენ, თუ ცხოველის ბეწვის პერიოდულ ცვლას განვიხილავთ, როგორც მცენარეთა ამოსვლა-განახლების ანალოგიურ პროცესს, მაშინ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მონაწილენი (როგორც მთავარი, ასევე რიგითი ბერიკები) ტყავის სამოსით სიმბოლურად გამოხატავენ მცენარეულ სამყაროს.
ყვავილები სიმღერასთან ერთად წარმოდგენილია აგრეთვე ქვესკნელთმეუფის, ყვავილთბატონების დიდი დედა ნანას კულტმსახურებაში. ქართველთა წარმოდგენებით ყვავილთბატონები (შვიდი ძმა და შვიდი და) მობრძანდებიან ქვესკნელიდან და
ყვავილოვანი გამონაყარით იპყრობენ ბავშვის სხეულს მის წასაყვანად (ხალხურ ენაზე ქუნთრუშას ვარდგოროხა ქვია). ბავშვის კეთილისმსურველნი სიმღერით ცდილობენ მიაძინონ ბატონები (ისევე, როგორც ორფეოსმა მონუსხა და მიაძინა ქვესკნელში
სამთავა ცერბერი) და ბავშვის სანაცვლოდ ყვავილებით გაისტუმრონ. სიმღერის ტექსტი ასეთია: "იავნანა, ვარდო ნანა, იავნანინაო, ბატონებო, მწყალობლებო, იავნანინაო, იასა ვკრეფ, ვარდსა ვფინავ, იავნანინაო, ჩემს ბავშვებს უშეღავათე, იავნანინაო"!
ქვესკნელიდან ბავშვის (იგივე გაზაფხულის) გამოხსნის შესახებაც არსებობს მითები. ბერძნული მითის მიხედვით, ქალღმერთი დემეტრა დაეხეტება თავისი შვილის - პერსეფონეს საძებნელად, რომელიც ყვავილთა ველზე ყოფნისას გაიტაცა ქვესკნელში ჰალესმა. პერსეფონეს ქვესკნელში ყოფნისას აღარ ყვავის ბუნება. შეწყდა ფრინველთა ჟრიამულიც. ზევსმა დაიხსნა პერსეფონე, თუმცა წლის ორი მესამედი დედასთან უნდა გაატაროს, ერთი კი –  ქმართან, ჰადესში და ისევ აყვავდა ყვავილი.
ერთ-ერთი ქართული მითის მიხედვით ქაჯთა მორევში ნატყვევარი კოპალა ბავშვს იხსნის დევისაგან, რომელსაც ყოველწლიურად მიყავდა ერთი მსხვერპლად შეწირული ბავშვი და ყლაპავდა. ამ მითში ბავშვთან დაკავშირებით ბუნებაზე არაფერია ნათქვამი (ცხადია, იგულისხმება), თუმცა ხე მაინც ნახსენებია, როცა კოპალაზე მღერიან: "წმინდა კოპალას კარზედა დიდი იფნები დგანანო", ან "კოპალა გალავანზედა უსარტყლოდ გამოსულაო, იმის გამონავალზედა ხე ალვად ამოსულაო, ზედაც ყურძენი დაუსხამს, მწიფეთაც შემოსულაო, იმის მჭამელი ქალ-რძალი შავათაც შემოსილაო".
ყოველივე ზემოთქმულის გათვალისწინებით ნათელია, რომ პოემა "ვეფხისტყაოსნის" ერთ-ერთ მთავარ იდეას ღვთაების კვდომა-აღდგომა წარმოადგენს. კერძოდ, ნაყოფიერების ქალ-ღვთაება ვეფხვის, ნესტან-დარეჯანის კვდომა (ქაჯების ტყვეობაში ყოფნა) – აღდგომა (ტყვეობიდან გამოხსნა). ნესტან-დარეჯანის მიჯნურის – ტარიელის ტირილი ("ჯდა მტირალი წყლისა პირსა") – დატირებაა ღვთაების სიკვდილის გამო, ხოლო მისი ატრიბუტები : ვეფხის ტყავი ("მას ტანსა კაბა ემოსა, გარეთმა ვეფხის ტყავისა") – აყვავებული ბუნების მეტაფორა, შავი ცხენი ("შავი ცხენი სადავითა ჰყვა ლომსა და ვითა გმირსა") – ადამიანის სულის მატარებელი გარდაცვლილთა სამეფოსაკენ და მათრახი ("ხელთა ნაჭედი მათრახი ჰქონდა უმსხოსი მკლავისა") – დასჯის, სიკვდილის ან გაცოცხლების საშუალება, იმის ნიშანია, რომ გმირი ტარიელი მიდის ბნელ ძალებთან (ქაჯებთან) – სიკვდილის სამეფოში, ქალღვთაება ნესტან-დარეჯანის გამოსახსნელად – გასაცოცხლებლად. ტარიელს ეხმარებიან სხვა გმირებიც, ესეც დამახასიათებელია კვდომა-აღდგომის იდეის მატარებელი მითებისა და რიტუალებისათვის.
პოემაში მოვლენების განვითარებისა და, შესაბამისად, კვდომა-აღდგომის პრინციპის მიხედვით წარმოჩენილია მცენარეული სამყაროც, მთავარ გმირთა დამახასიათებელი ყვავილოვანი მეტაფორებითა და ბუნების აღწერით. უპირველესად უნდა აღინიშნოს, რომ მთავარ გმირთა (განსაკუთრებით, ტარიელისა და ნესტან-დარეჯანის) გარეგნობის გამომხატველი ყველა სახის მცენარეული მეტაფორა შესაბამისია ქალ-ღვთაების კვდომამდელი, კვდომისა თუ აღდგომის შედეგად გამოწვეული განწყობისა. პოემაში ხალისიანი განწყობა ხასხასა, ფერადოვანი, გაშლილი, სურნელოვანი ვარდისა და უცხო ყვავილთა, ალვისა და ედემს დანერგილ ხეთა მეტაფორებით გამოიხატება, ხოლო სევდიანი განწყობა – მჭკნარი, დამზრალი, ზამთრის, უფერული ან ზაფრანის ფერი ვარდის მეტაფორებით. აღნიშნულის თვალსაჩინოებისთვის, ვფიქრობთ, საკმარისია გავიხსენოთ მრავალთაგან სულ რამდენიმე მეტაფორა პოემიდან. მეტაფორები ნესტან-დარეჯანის გაქრობამდე (ქალ-ღვთაების კვდომამდე) ასეთია: "მოდი, ნახე ვარდი შენი უფრჭვნელი და დაუმჭნარი" (ეუბნება მხიარული ქალი ტარიელს ნესტანის შესახებ); "ვინცაღა ნახავს, აწ ნახოს, აჰა, ხე ედემს ხებული" (ამბობს ინდოთ მეფე შვილის – ნესტანის შესახებ); "მზემან ლომსა ვარდგიშერი ბაღჩად ბაღად უშენოსა, შენმან მზემან, თავი ჩემი არვის ჰმართებს უშენოსა" (წერს ნესტან-დარეჯანი ტარიელს); "ვინ სჩან ალვისა ტანისად" (ალვის ხეს ადარებს ერთ-ერთ წერილში ნესტან-დარეჯანი ტარიელს). ნესტან-დარეჯანის გაქრობის შემდეგ მთავარ გმირთა მეტაფორები იცვლება: "ვარდი სრულად შექმნილიყო ზაფრანად და ვითა სპეტად" (ნათქვამია ტარიელზე ნესტანის ხსენებისას); "დაღრეჯით ვიყავ, ვერ მპოვეს ვეროდეს ვარდთა მკრეფობით" (ამბობს ტარიელი ფრიდონის ლაშქართან შეხვედრის შესახებ); "ვპოვე ხე, ტანი ალვისა, სოფლისა წყალთა რწყულისა, მუნ პირი, მსგავსი ვარდისა, მაგრა აწ ფერ-ნაკლულისა" (ასე ახასიათებს ავთანდილი ტარიელს თინათინთან); "მზისა შუქთა ვერ-მჭვრეტელი ია ხმების, ვარდი ჭნების" (წერს როსტევან მეფისადმი მიწერილ ანდერძში ავთანდილი ტარიელთან განშორების შესახებ); "ქარი ველთა მონაქროლი, ლალის-ფერსა ვარდსა ზრვიდა" (წერია პოემაში ტარიელის საძებნელად წასული ავთანდილის შესახებ); "ვარდი ვერ არის უმზეოდ, იყოს, დაიწყებს ჭნობასა, მაწყენ, დამეხსენ, არა მცალს, არცაღა ვახლავ თმობასა" (ეუბნება უიმედო ტარიელი ავთანდილს); "ვა, წახდა ვარდი პობილი, ვა, მარგალიტი წყობილი" (ასე უხასიათებს თავის მდგომარეობას ტარიელი ასმათს); "ვარდი ჭნებოდა, ღვრებოდა, ალვისა შტო ირხეოდა" (ნათქვამია ავთანდილზე თინათინთან განშორების შემდეგ);  "ანუ ეგრე ვით გეკეთნეს ზამთრის ვარდნი ფერ-ნაკლულნი" (ეუბნება ავთანდილი ფრიდონის მენავეებს თავის თავზე); "ზამთარი ვარდსა გაახმობს, ფურცელნი ჩამოსცვივიან, ზაფხულის მზისა სიახლე დასწვავს, გვალვასა ჩივიან" (ასახავს ტარიელის მდგომარეობას, როდესაც იცნო ნესტან-დარეჯანის წერილი და რიდე, რომელიც "პირსა დაიდვა, დაეცა, ვარდმან ფერითა მკრთალამან").
ქაჯთა ტყვეობიდან ნესტან-დარეჯანის გამოხსნის შემდეგ კვლავ იცვლება მთავარ გმირთა დამახასიათებელი მეტაფორები, იმგვარად, როგორადაც ავთანდილი ფიქრობდა, როდესაც საამო ამბავი უნდა ემცნო ტარიელისთვის: "ეტყოდა, ვცანო ამბავი, შენ რომე გეამებოდა, აქ გაახლდების ყვავილი, ვარდი აქამდე ჭნებოდა"; მართლაც, ნესტან-დარეჯანისა და ტარიელის შეხვედრა პოემაში ასეა აღწერილი: "მზე რა ვარდსა შემოადგეს, დაშვენდეს და შუქნი არნეს, აქანამნდის ჭირნახულთა ამას იქით გაიხარნეს", ხოლო ნესტან-დარეჯანი ფატმანს ეუბნება: "აწ ეგრე ვარ გავსებული, წინას ვიყავ ვითა მცხრალი, მზემან შუქნი შემომადგნა, ვარდი მით ვჩან არ-დამზრალი".
ახლა ვნახოთ როგორ იცვლება პოემაში ბუნების აღწერა. "ბაღჩა ვნახე უტურფესი ყოვლისავე სალხინოსა: ფრინველთაგან ხმა ისმოდა უამესი სირინოსა; მრავლად ისხა სარაჯები ვარდის წყლისა აბანოსა. კარსა ზედა მოჰფარვიდა ფარდაგები ოქსინოსა", ასე აღწერს ტარიელი იმ ადგილს, სადაც ნესტან-დარეჯანი პირველად ნახა და შეუყვარდა, ხოლო მისი გაქრობის შემდეგ კი ამბობს: "აწ თავსა მისად საძებრად მივსცემ, სად კლდე და წყალია". და, მართლაც, უსიცოცხლო, კლდოვანი ან შამბნარით დაფარულია ნესტანის საძებნელად წასული ტარიელის გზები და ადგილსამყოფელი. ტარიელთან მიმავალმა ავთანდილმა "სამ დღემდის მოვლო მრავალი ხევი, შამბნარი, ტყე, ველი" და ბოლოს მიაგნო ტარიელს "ნახა, შავი შამბთა პირსა დგა სადავეუკუყრილი", ავთანდილი და ტარიელი შეხვედრის შემდეგ "გაიყარნეს ტირილითა, პირსა ხოკით, თმათა გლეჯით, ერთი აღმა, ერთი ჩაღმა, უგზოდ მივლენ შამბთა ეჯით"; ტარიელისკენ მიმავალმა ავთანდილმა "ტარიელისვე იარნა მან გზანი საწყინარენი,//უდაბურნი და უგზონი, უცხონი რამე არენი,//სადაცა ნახნის, დახოცნის ლომ-ვეფხნი მოშამბნარენი"; ავთანდილი ფიქრობს, რომ ტარიელის მოსაძებნად "სჯობს, თუ შამბ-შამბ წავიარო" და, მართლაც, "შამბისა პირსა ტარიელ დგა ხრმლითა მომახულითა", ან "შამბის პირსა ქვეითი დგა, ცხენი არა ჰხლებოდა" და სხვ. კლდოვანია ტყვეობისას ნესტან-დარეჯანის ადგილსამყოფელიც: "აქათ თავსა გარდავიქცევ, ახლოს მახლვან დიდნი კლდენი,//სული ჩემი შეივედრე, ზეცით მომხვდენ ნუთუ ფრთენი", წერს ის ტარიელს. თუმცა, ნესტან-დარეჯანის გამოხსნის შემდეგ პოემაში ბუნების აღწერას ვეღარ ვხვდებით, ის უკვე იგულისხმება აყვავებული ზაფხულის სიმწვანით, რაც შეუდარებლადაა გადმოცემული პოემის იმ ნაწილში, როდესაც ნესტან-დარეჯანის ადგილსამყოფელის გაგებით გახარებული ავთანდილი მიდის ტარიელთან შესახვედრად, რათა ამცნოს მისი გამოხსნის შესაძლებლობა: "მოწურვილ იყო ზაფხული, ქვეყნით ამოსვლა მწვანისა,//ეტლის ცვალება მზისაგან, შეჯდომა სარატანისა,//სულთქვნა, რა ნახა ყვავილი მან, უნახავმან ხანისა".
და ბოლოს, აუცილებლად უნდა ითქვას, რომ შემთხვევითი არ არის პოემაში, მცენარეული სამყაროდან ყველაზე ხშირად ვარდის მეტაფორად გამოყენება, რადგანაც, როგორც ზემოთ ვნახეთ, ვარდი, სხვა ყვავილებთან შედარებით, როგორც სხვა ხალხთა, ასევე ქართველთა რწმენა-წარმოდგენებით, ყველაზე მნიშვნელოვანია კვდომა-აღდგომის რიტუალებში: ადონისის, სულთმოფენობის, ჭიაკოკონობისა თუ ფერისცვალების დღესასწაულებში... და მთავარ გმირთა ალვის ხესთან შედარებაც არ არის მხოლოდ გარეგნობის (ტანწერწეტა, ლამაზი სხეულის) მაჩვენებელი, ქართველთა რწმენა-წარმოდგენებით ხომ ალვის ხეში ღვთიშვილი სახლობდა, რაც მათ (მთავარ გმირთა) ღვთაებრიობას უსვამს ხაზს, რითაც იკვეთება პოემის ერთ-ერთი ძირითადი თემა – კვდომა – აღდგომა, რომელიც მხოლოდ ღვთაებათა ხვედრია.