არეოპაგელსა და რუსთაველს შორის არსებული ორგანული კავშირის მოკვლევა აკადემიკოს შალვა ნუცუბიძის საშვილიშვილო დამსახურებაა. ის, რაც მანამდე იყო შენიშნული, ვიწრო ფილოლოგიურ ძიებათა სფეროს არ გასცილებია. რუსთველოლოგიაში სრულიად ახალი ეტაპი მას შემდეგ დაიწყო, რაც გამოქვეყნდა აკადემიკოს შალვა ნუცუბიძის შრომები "ფსევდოდიონისე არეოპაგელის საიდუმლოება" (1942) და "რუსთაველი და აღმოსავლეთის რენესანსი" (1947), რასაც მოჰყვა "რუსთაველის შემოქმედება" (1958), "პეტრე იბერიელი და ანტიკური ფილოსოფიური მემკვიდრეობა" (1963), აგრეთვე არაერთი სტატია და წერილი, თავ-თავის დროს დაბეჭდილი პრესაში.
ამ უკანასკნელ ხანს მკვლევარნი სულ უფრო მეტად იხრებიან იმ აზრისკენ, რომ რუსთაველის აღმსარებლობა ქრისტიანული რელიგიის წიაღშია საძიებელი. მაშასადამე ისღა დაგვრჩენია, გამოვიძიოთ – რამდენად ეთანხმება ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის მოძღვრებაში არსებული იდეები და დებულებები (რომელიც
ამ უკანასკნელ ხანს მკვლევარნი სულ უფრო მეტად იხრებიან იმ აზრისკენ, რომ რუსთაველის აღმსარებლობა ქრისტიანული რელიგიის წიაღშია საძიებელი. მაშასადამე ისღა დაგვრჩენია, გამოვიძიოთ – რამდენად ეთანხმება ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის მოძღვრებაში არსებული იდეები და დებულებები (რომელიც
რუსთაველთანაც გვხვდება) ქრისტიანულ რელიგიურ ფილოსოფიას.
ერთ-ერთი ამგვარი დებულებაა ღმერთის უარყოფითი განსაზღვრა. ნეგატური თეოლოგია არავითარ შემთხვევაში არ ნიშნავს ღმერთის არარსებობის მტკიცებას, როგორც ზოგჯერ შეცდომით ჰგონიათ ხოლმე. ნეგატური თეოლოგია ღმერთის ზესთაარსებობის მოძღვრებაა. რადგან არსებობა-არარსებობა გონებით მისაწვდომი ("საცნაური") ცნებებია, ხოლო ღმერთი, ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის თვალსაზრისით, ამათზე მაღლა დგას, გონებას არ ძალუძს მისი განსაზღვრა. მსგავს შემთხვევებში რელიგიური ფილოსოფია ლოგიკურ არგუმენტაციას კი არ მიმართავს, რწმენას ემყარება.
ამის შემდეგ უნდა მოვიხსენიოთ სამყაროს საფეხურებრივი, იერარქიული წყობის იდეა, რაც, როგორც ფიქრობენ, ზღუდავს ღმერთის ყოვლისშემძლეობას და საბოლოოდ იმ აზრს ამკვიდრებს, რომ სამყარო ღმერთს არ შეუქმნია. რელიგიურ-ფილოსოფიურ აზროვნებაში აგრე არ ხდება. ჯერ ერთი, ამ იდეას ქრისტიანული რელიგია თავისთავადაც იცნობდა: ძველი აღთქმის იაკობის სიზმარი სხვა არაფერია, თუ არ სამყაროს იერარქიულად განფენის იდეის გამოხატულება – იაკობმა სწორედ კიბე იხილა სიზმრად, ღმერთი და ქვეყანა სწორედ საფეხურებით დაკავშირებულად წარმოისახენ. ამავე იდეის დადასტურებას წარმოადგენენ ძველსა და ახალ აღთქმაში მრავალგზის ნახსენები ანგელოსნი, ქერუბინნი, სერაფიმნი, "მხედრობა ცისა", "ძალნი ცისანი". ფსევდო-დიონისე არეოპაგელიც ხომ ამ უკანასკნელთა მეშვეობით გამოთქვამს იერარქიული წყობის იდეას. ოღონდ იმ განსხვავებით, რომ ეს ზესთასოფლური არსებანი მისთვის არიან `ზეცისა გონებანი~, რაც იმას მოწმობს, რომ აქ ქრისტიანული წარმოდგენები ნეოპლატონურით შევსებულა (პირველისთვის, რამდენადაც ვიცი, უცხო იყო ციურ არსებათა დასახვა გონებად).
ერთ-ერთი ამგვარი დებულებაა ღმერთის უარყოფითი განსაზღვრა. ნეგატური თეოლოგია არავითარ შემთხვევაში არ ნიშნავს ღმერთის არარსებობის მტკიცებას, როგორც ზოგჯერ შეცდომით ჰგონიათ ხოლმე. ნეგატური თეოლოგია ღმერთის ზესთაარსებობის მოძღვრებაა. რადგან არსებობა-არარსებობა გონებით მისაწვდომი ("საცნაური") ცნებებია, ხოლო ღმერთი, ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის თვალსაზრისით, ამათზე მაღლა დგას, გონებას არ ძალუძს მისი განსაზღვრა. მსგავს შემთხვევებში რელიგიური ფილოსოფია ლოგიკურ არგუმენტაციას კი არ მიმართავს, რწმენას ემყარება.
ამის შემდეგ უნდა მოვიხსენიოთ სამყაროს საფეხურებრივი, იერარქიული წყობის იდეა, რაც, როგორც ფიქრობენ, ზღუდავს ღმერთის ყოვლისშემძლეობას და საბოლოოდ იმ აზრს ამკვიდრებს, რომ სამყარო ღმერთს არ შეუქმნია. რელიგიურ-ფილოსოფიურ აზროვნებაში აგრე არ ხდება. ჯერ ერთი, ამ იდეას ქრისტიანული რელიგია თავისთავადაც იცნობდა: ძველი აღთქმის იაკობის სიზმარი სხვა არაფერია, თუ არ სამყაროს იერარქიულად განფენის იდეის გამოხატულება – იაკობმა სწორედ კიბე იხილა სიზმრად, ღმერთი და ქვეყანა სწორედ საფეხურებით დაკავშირებულად წარმოისახენ. ამავე იდეის დადასტურებას წარმოადგენენ ძველსა და ახალ აღთქმაში მრავალგზის ნახსენები ანგელოსნი, ქერუბინნი, სერაფიმნი, "მხედრობა ცისა", "ძალნი ცისანი". ფსევდო-დიონისე არეოპაგელიც ხომ ამ უკანასკნელთა მეშვეობით გამოთქვამს იერარქიული წყობის იდეას. ოღონდ იმ განსხვავებით, რომ ეს ზესთასოფლური არსებანი მისთვის არიან `ზეცისა გონებანი~, რაც იმას მოწმობს, რომ აქ ქრისტიანული წარმოდგენები ნეოპლატონურით შევსებულა (პირველისთვის, რამდენადაც ვიცი, უცხო იყო ციურ არსებათა დასახვა გონებად).
აქ უნდა განვიხილოთ აგრეთვე ერთი უმნიშვნელოვანესი იდეა – არსებათა ღმერთთან მიახლოების, "განღმრთობის ("დეიფიკაცია") იდეა, რომელიც ზოგჯერ ისეთ რადმე ისახება, რაც ძირეულად უნდა ეწინააღმდეგებოდეს ქრისტიანობის საფუძვლებს.
განღმრთობის იდეა არავითარ შემთხვევაში არ ეწინააღმდეგება ღმერთის განკაცების ქრისტიანულ მოძღვრებას. საქმე სწორედ პირიქითაა: ღმერთად ქმნის არეოპაგიტული იდეა უშუალოდ ქრისტიანობის წიაღიდან არის ამოზრდილი.
ავტორი ამ საკითხში კი არ სცილდება ქრისტიანობას, არამედ ავსებს, რადგან ახალ აღთქმაში საღმრთო ტრფიალების იდეა სათანადო სიცხადით არ არის მოცემული. ასევე ორგანულად არის დაკავშირებული აღნიშნული საკითხი სამყაროს იერარქიული წყობის იდეასთან და ბაძვის იდეასთანაც. ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის ნააზრევში იერარქიათა არსებობას ღმერთის "მოხსნის" ფუნქცია კი არ ეკისრება, არამედ სწორედ ღმერთისკენ აღსვლისა. ყოველი ზემდგომი იერარქიის ფუნქციაა ქვემდგომს დაეხმაროს, უმეშვეოს ღმერთისადმი დამსგავსებაში, ღმერთად ქმნაში.
განღმრთობის იდეა არავითარ შემთხვევაში არ ეწინააღმდეგება ღმერთის განკაცების ქრისტიანულ მოძღვრებას. საქმე სწორედ პირიქითაა: ღმერთად ქმნის არეოპაგიტული იდეა უშუალოდ ქრისტიანობის წიაღიდან არის ამოზრდილი.
ავტორი ამ საკითხში კი არ სცილდება ქრისტიანობას, არამედ ავსებს, რადგან ახალ აღთქმაში საღმრთო ტრფიალების იდეა სათანადო სიცხადით არ არის მოცემული. ასევე ორგანულად არის დაკავშირებული აღნიშნული საკითხი სამყაროს იერარქიული წყობის იდეასთან და ბაძვის იდეასთანაც. ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის ნააზრევში იერარქიათა არსებობას ღმერთის "მოხსნის" ფუნქცია კი არ ეკისრება, არამედ სწორედ ღმერთისკენ აღსვლისა. ყოველი ზემდგომი იერარქიის ფუნქციაა ქვემდგომს დაეხმაროს, უმეშვეოს ღმერთისადმი დამსგავსებაში, ღმერთად ქმნაში.
ამავე პრობლემას უკავშირდება ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის მისტიკის საკითხი. საღმრთო საიდუმლოებანი იმდენად შეუცნობელნი არიან, რომ თვით უზენაესნი ანგელოზნიც კი ვერ ჩასწვდებიან მის სიღრმეს. თვით ისეთი უცხადესად გამოვლენილი საღმრთო ფაქტიც კი, როგორიცაა ქრისტეს განკაცება, "გამოუთქმელვე არს ყოვლისა სიტყვისაგან და უცნაურ ყოვლისა გონებისაგან" (21,30-33). ამიტომ ქრისტეს განკაცების საიდუმლოების ზიარება მხოლოდ მისტიური გზით არის შესაძლო.
ეს არის ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის მსოფლმხედველობის ამოსავალი, უმთავრესი დებულება: ყოველივეს შემოქმედი და მიზეზი ღმერთი (იგივე სამება) ადამიანის გონებისთვის აბსოლუტურად მიუწვდომელია. ამას არაფერი აქვს საერთო ღმერთის უარყოფასთან. პირუკუ _ ეს არის ყოველი დროის მაღალგანვითარებული რელიგიური ფილოსოფიის ამოსავალი დებულება.
ღმერთის გამოვლენა სხვა არაფერია, თუ არ ღმერთისგან გამომავალი ძალის მიერ სამყაროს შექმნა. რაც რამ არსებობს, ყოველივე ღმერთის მიერ არის შექმნილი, თვით მატერიაც კი. მაგრამ სამყაროს შექმნა ოდნავადაც არ ცვლის ღმერთს. იგი
არის ყოველივე შექმნილში "გამოუვალად თავისა თვისისაგან" (41,29), მარად თავისი თავის იგივეობრივია.
ღმერთის გამოვლენა, სამყაროს შექმნა სხვა არაფერია, თუ არ სიკეთის გადმოღვრა და განფენა.
ღმერთის გამოვლენა, სამყაროს შექმნა სხვა არაფერია, თუ არ სიკეთის გადმოღვრა და განფენა.
თუ ღმერთის გამოვლენა იგივე საღმრთო სიყვარულის გამოვლენაა, თუ ზემდგომი ქვემდგომს ეტრფიალება, ხოლო ქვემდგომი – ზემდგომს, სიყვარული ყოფილა ის ძალა, რომელმაც შექმნა სამყარო და რომელიც ამოძრავებს ამ სამყაროს კვლავ ღმერთისადმი ასამაღლებლად.
ყოველივე აღნიშნულიდან კი უმნიშვნელოვანესი დასკვნა გამომდინარეობს: სიყვარული და ქმედება ერთი და იგივეა. თუ არის სიყვარული, არ შეიძლება არ იყოს ქმედება, და, თუ არის ქმედება, არ შეიძლება არ იყოს სიყვარული. სხვაგვარად – ღმერთისადმი მიმსგავსება შეუძლებელია ქმედების გარეშე. აქედან – მოძრაობის, ქმედების ღვთაებრიობა და ქმედითი ცხოვრების იდეალი.
არსებულში მიკვლეულ, ბუნებრივ წესთა მიხედვით ქმედება იგივე საღმრთო ქმედებაა (რადგან ეს არის სიკეთისაკენ ანუ სისრულისაკენ სწრაფვა) და ცხოვრებაში უმთავრესია სამყაროული ჰარმონიის გამომხატველ ამ წესთა მიდევნება, დაცვა და აღსრულება. რაც კი არსებულია, ბუნებრივია, (თვით მატერიაც კი), მასში უარსაყოფს ვერაფერს ვპოვებთ; სწორედ არსებულის, ბუნებრივის უარყოფით ეძლევა დასაბამი ბოროტებას.
ჩვენთვის ამჟამად საინტერესო საკითხის არსება "ვეფხისტყაოსნის" პირველსავე სტროფშია წარმოდგენილი შეკუმშული, კონდენსირებული ფორმით, ამასთან, იმდენად ამომწურავად, – პოემიდან მეტი რომ აღარაფერი დარჩენილიყო, ამ სტროფითაც შესაცნობი იქნებოდა მისი ავტორის კრედო. აქ არის ზესთასოფელიც, სოფელიც და მათი სრული ჰარმონიაც. ამ სტროფის გაცნობისთანავე ნათელი ხდება, რომ მისი დამწერისთვის გამორიცხულია სამყაროს დუალისტური გაგება, რაიმე უფსკრულის თუ დაპირისპირების არსებობა სოფელსა და ზესთასოფელს შორის. ამასთან, ფიქრიც არ შეიძლება იმისა, რომ ეს ჰარმონია, ეს მთლიანობა, ვთქვათ ზესთასოფლის მოხსნით, მიწაზე მისი ჩამოტანით და ამაღლებულის სიმბოლოდღა გამოცხადებით იყოს მიღწეული. არა, ჩვენს წინაშეა კრეაციონული იდეის სრული დადასტურება.
როგორც ვიცით, ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის თვალსაზრისით, ისეთი არაფერი არსებობს, რაც მთლიანად დაცლილი
იქნებოდა სიკეთისაგან, არა-არსიც კი იმას ესწრაფვის, რომ არსებობის და, ამდენად, სიკეთის რაღაც ნაწილი მოიპოვოს. ხოლო
რამდენადაც სიკეთე და სიყვარული ერთი და იგივეა, ცხადია აგრეთვე, რომ ისეთი არაფერი არსებობს, რაც მთლიანად მოკლებული იქნებოდა სიყვარულის უნარს.
აქ ჩვენ ვერ ჩავწვდებით უმთავრესს, თუ ისიც არ გავითვალისწინეთ კიდევ ერთხელ, რომ სამყაროს იერარქიული წყობა აქვს.
ესე იგი, საყოველთაო საღმრთო სიყვარულის გამოვლინების ინტენსიობა შეესატყვისება იერარქიის იმ საფეხურს, რომელზეც
არსი იმყოფება. რაც უფრო მაღალ საფეხურზეა არსება, მით უფრო ცხოველია საღმრთო სიყვარული და პირუკუ.
ოღონდ აქ კიდევ ერთი მომენტი დაერთვის. მიწიერ არსთაგან ადამიანს აქვს მიმადლებული იმის ნიჭიც, რომ თავი მთლიანად
"ღმერთს გაუსაკუთროს", ამქვეყნიურს ყოველსავე ზურგი აქციოს და მისტიური ექსტაზის მეოხებით, იერარქიათა ზემდგომი
საფეხურების გვერდის ავლით, უშუალოდ მისწვდეს ზენას, ღვთაებრივ სინათლეს ეზიაროს.
ესე იგი, ისახება ღმერთისად მიქცევის ორი გზა: არსებული საფეხურის შესატყვისი ქმედება, საკუთარი გვარის ფარგლებში
სრულყოფა (ანუ სისრულის, სიკეთის, მშვენიერების შემოსვა) და იერარქიის მწვერვალისკენ საფეხურებრივი თანდათანობითი ამაღლება; ან კიდევ საკუთარი თავის საღმრთო სიყვარულის მწვერვალზე აღტყორცნა და უზენაესის უშუალო მისტიური წვდომა. მაგრამ ეს ძნელი გზაა და ყველას როდი ძალუძს მისი გადალახვა.
აი, სწორედ ეს მეორე გზა, საღმრთო სიყვარულის ეს უძნელესი ფორმა აქვს მხედველობაში რუსთაველს, როდესაც წერს:
"ვთქვა მიჯნურობა პირველი და ტომი გვართა ზენათა‚
ძნელად სათქმელი‚ საჭირო გამოსაგები ენათა;
იგია საქმე საზეო‚ მომცემი აღმაფრენათა;
ვინცა ეცდების‚ თმობამცა ჰქონდა მრავალთა წყენათა.
მას ერთსა მიჯნურობასა ჭკვიანნი ვერ მიხვდებიან‚
ენა დაშვრების‚ მსმენლისა ყურნიცა დავალდებიან;"
ამ ექვს სტრიქონში რუსთაველი ახასიათებს "პირველ მიჯნურობას", ძნელ გზას, ყველასათვის ვერმისაწვდომ საღმრთო სიყვარულს. მაგრამ ამას მოსდევს განმარტება, რომელიც მთელი პოემის აზრს გამოხატავს:
"მართ მასვე ჰბაძვენ‚ თუ ოდენ არ სიძვენ‚ შორით ბნდებიან."
აქ არის არეოპაგიტული მოძღვრების არსება: სიყვარული ერთი განუყოფელი ძალაა ღმერთიდან ვიდრე არა-არსამდე. ოღონდ ეს
ძალა სხვადასხვა ინტენსივობით ვლინდება იმისდა მიხედვით, თუ იერარქიის რომელ საფეხურთან გვაქვს საქმე. მთავარია ყოველმა საფეხურმა დაიცვას განვითარების მისი დონის შესატყვისი ბუნებრივი (რაც იმავე ღვთაებრივს ნიშნავს) წესი. კაცობრიული საფეხურისთვის სიძვა ამ წესის დარღვევა და შელახვა იქნებოდა, უკან სვლა, რაც, როგორც ვიცით, საბოლოოდ არის აღმასვლის საერთო ტენდენციიდან გამოთიშვა, არარსებობისაკენ სწრაფვა ანუ ბოროტება. მაგრამ კაცობრიული საფეხურისთვის ბუნებრივი, განვითარების მოცემული დონის შესატყვისი სიყვარული – ხორციელ სწრაფვაში გამოვლენილი სულიერი ლტოლვა ("შორით ბნედა") – თავისი არსებით იგივე საზეო სიყვარულის ბაძვაა. მისი მსგავსია. ამის შემდეგ სავსებით გასაგებია, რასაც ნიშნავს "ვთქვნე ხელობანი ქვენანი, რომელნი ხორცთა ხვდებიან". რუსთაველი იგივე საღმრთო
სიყვარულის ამბავთა მთქმელია, ოღონდ მას სოფელთან აქვს საქმე, იერარქიის იმ საფეხურთან, რომელზეც ხორციელი არსებანი მოქმედებენ, და, ცხადია, სიყვარულის გამოვლენა აქ ხორცსაც უნდა შეეხოს – სწორედ ამის უარყოფა იქნებოდა მოცემული საფეხურისთვის დადგენილი წესის დარღვევა.
სიყვარულის რუსთველური გაგება პლატონისეულ თეორიას არაფრით არ ეწინააღმდეგება, პირიქით, ამ თეორიის არეოპაგიტული გააზრების ილუსტრაციას წარმოადგენს და სავსებით შეესატყვისება "ვეფხისტყაოსნის" უმთავრეს აზრს – სოფლისა და ზესთასოფლის ჰარმონიას.
სოფლისა და ზესთასოფლის მიმართების ამგვარი გაგება რუსთაველის მსოფლმხედველობის საფუძველთა საფუძველია. ამგვარი გაგების შედეგია ადამიანის აყვანა შუა საუკუნეთა მსოფლიოსთვის არნახულ სიმაღლეზე, გონების ზეობის კულტი და ქმედითი ცხოვრების ფილოსოფია. აქედან კი უკვე ადვილი ასახსნელია ჰუმანურობის, მეგობრობის, ძმობისა და სხვა იდეები, რომლებიც მრავალგზის აღნიშნულა და განხილულა რუსთველოლოგიურ ლიტერატურაში.
სოფლისა და ზესთასოფლის მიმართების ამგვარი გაგება რუსთაველის მსოფლმხედველობის საფუძველთა საფუძველია. ამგვარი გაგების შედეგია ადამიანის აყვანა შუა საუკუნეთა მსოფლიოსთვის არნახულ სიმაღლეზე, გონების ზეობის კულტი და ქმედითი ცხოვრების ფილოსოფია. აქედან კი უკვე ადვილი ასახსნელია ჰუმანურობის, მეგობრობის, ძმობისა და სხვა იდეები, რომლებიც მრავალგზის აღნიშნულა და განხილულა რუსთველოლოგიურ ლიტერატურაში.
ვიკტორ კერნბახი
"ვეფხისტყაოსანი",რვა საუკუნის გასვლის შემდეგაც, წარმოადგენს ქართველთა პოეტური გენიის უმთავრეს ქმნილებას და მსოფლიოს ყველა ხალხის კუთვნილებას. ის აზრი, თითქოს რუსთველის პოემა იყოს რომელიღაც სპარსული დედნის ერთგვარი ლოკალიზაცია, სავსებით გაბათილდა და დიდი ხანია დაკარგა ყოველგვარი აქტუალობა განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც გულდასმითმა ძიებამ ძველ სპარსულ მწერლობაში ვერ აღმოაჩინა ვერავითარი ისეთი ძეგლი, რომელიც ოდნავ მაინც ჰგავს რუსთველის პოემას. ასეთი უკიდურესი გადაჭარბებანი, რომელთაც ვხვდებით ყოველ ქვეყანასა და ყოველ ეპოქაში, დაუმტკიცებლობის გამო თავისთავად ქრებიან, ხოლო დიადი ქმნილებანი, მსგავსად შოთას პოემისა, განაგრძობენ თავის დინჯ, დარბაისლურ
ყველა უფლება დაცულია. საიტის მასალათა გამოყენებისას, ბმულის მითითება სავალდებულოა
